Kunst kan een ontwerp verrijken
Kunst was het thema van Nook #4 2020, met dit interview verdiepen we het thema. Welke rol speelt kunst in de ontwerpen van EGM architecten? Voor Willemineke Hammer houdt architectuur niet op bij techniek en functionaliteit. “Met vorm, materiaal en kleur kan je op verschillende niveaus schoonheid in een gebouw of ruimte brengen.”
Willemineke Hammer begon in 1998 bij EGM architecten als assistent ontwerper en is inmiddels partner-architect. Ze houdt zich bezig met projecten in de zorg die uiteenlopen van grote academische settings, algemene ziekenhuizen en specifieke woonzorgprojecten tot initiatieven waar ‘zo normaal mogelijk wonen en leven’ centraal staat. “Wat ze gemeen hebben”, zegt Hammer, “is dat het locaties betreft waar mensen eigenlijk liever niet zijn, maar er door hun kwetsbare situatie wel moeten verblijven. Dat vraagt om zorgvuldig ontworpen omgevingen waarin patiënten, maar ook bezoekers en medewerkers, zich veilig, op hun gemak en niet verloren voelen. In de zorg is de menselijke maat extra belangrijk.”
‘Juist in de zorg is de menselijke maat extra belangrijk’
Evidence based
Voor het Erasmus MC in Rotterdam had EGM als doelstellig een ziekenhuis te maken dat voor patiënten ‘zo lang mogelijk niet aan een ziekenhuis doet denken’. De openbare ruimtes werden ontworpen als een welkome en levendige stad met een centrale passage en diverse pleinen met veel groen, zitjes, ontmoetingsplekken en kunstwerken. Omdat wetenschappelijk bewezen is dat een prettige omgeving bijdraagt aan het welzijn van patiënten, bezoekers en medewerkers spelen ook ruimte, daglicht, uitzicht, oriëntatie en zelfredzaamheid een grote rol in het ontwerp. Hammer: “Het daglicht valt via grote glazen daken in de passage en atria naar binnen. Maar veel glas en, onder meer terrazzovloeren die makkelijk schoongemaakt kunnen worden, levert een hartstikke hard geheel op. Metalen dakliggers hadden dit effect alleen maar versterkt. We hebben daarom in de passage gekozen voor mooie, wit gelazuurde houten liggers met sleuven waarin akoestisch materiaal is verwerkt. Op deze manier hebben we op subtiele wijze de schoonheid en de akoestische kwaliteit vergroot.”
Evidence based zijn ook de healing images in de wacht- en behandelruimtes van het ziekenhuis. Zo sieren beelden van kleurrijke landschappen de wanden van de bestralingsruimtes op de afdeling radiotherapie. “Ze zijn gefotografeerd volgens wetenschappelijk bewezen principes die zorgen voor stressreductie. We hebben de fotograaf met deze principes als leidraad op pad gestuurd”, legt Hammer uit. “Minder stress betekent voor patiënten vaak een sneller herstel, maar bijvoorbeeld ook meer focus tijdens een gesprek met een arts, waardoor een betere beslissing genomen kan worden en een behandeling succesvoller wordt. De foto’s maken de sfeer in de ruimtes minder klinisch en dragen positief bij aan het welbevinden van patiënten.”
Ron ter Burg, healing image Veluwe. Radiotherapie Erasmus MC, kunst heeft hier een rustgevende en stressverlagende invloed op patiënt en medewerkers, ©Rob van Esch
Vorm, materiaal en kleur
Een heel ander project is de instelling voor jeugdpsychiatrie in Zorgpark Voorburg in Vught waar kinderen en jongeren tijdelijk verblijven en begeleid worden om weer deel te kunnen nemen aan de maatschappij. EGM ontwierp vier geschakelde vier-onder-één-kap woningen die van een afstand op een vriendelijk dorpje lijken. De huizen hebben een herkenbare vorm en uitstraling. Ze hebben puntdaken, een voor- en een achtertuintje en er is metselwerk en hout toegepast. Hammer: “Ook binnen is een huiselijke sfeer gecreëerd. Beneden zijn de gemeenschappelijke leefruimtes en boven heeft ieder kind een eigen slaapkamer die door de schuine daken allemaal anders zijn. De kamers zijn afgewerkt met hout. Dit zorgt voor een aangenaam, beschut gevoel en draagt tegelijk bij aan een goede akoestiek.”
Kinder- en jeugdpsychiatrie Herlaarhof in Zorgpark Voorburg (Vught), herkenbare vormen en materialen voor huiselijk gevoel, ©EGM architecten
Volgens de romeinse architect Vitruvius zijn stevigheid, bruikbaarheid en schoonheid dé pijlers van de architectuur. Deze pijlers conflicteren niet met elkaar, maar zijn juist met elkaar in evenwicht. Voor Hammer gaat dit eeuwen later nog altijd op. “Architectuur houdt niet op bij techniek en functionaliteit. Als ontwerper moet je ook menselijkheid in een ruimte brengen. Maak je alleen bouwkunde en geen bouwkunst dan is een ruimte wind- en waterdicht, maar niet behaaglijk en zal deze uiteindelijk niet goed functioneren. Met vorm, materiaal en kleur kan je op verschillende niveaus schoonheid toevoegen wat een ruimte leefbaar en gezond maakt. En zorgt voor sfeer, warmte en een welkom gevoel.”
‘Maak je alleen bouwkunde en geen bouwkunst dan is een ruimte wind- en waterdicht, maar niet behaaglijk’
Geasamtkunstwerk
In het verlengde van die schoonheid, kan kunst een ontwerp ook verrijken. Er is volgens Hammer geen duidelijke grens te trekken tussen architectuur, interieur, design en kunst. In een goed ontwerp komen die disciplines, en zelfs ook stedenbouw en landschapsarchitectuur, samen zodat een Gesamtkunstwerk ontstaat. “Als architect ben je de spin in het web die zorgt voor een harmonieus geheel. Je hebt een programma van eisen maar houdt ook rekening met de locatie, de geschiedenis ervan, een mooi uitzicht of een oude boom. Ook objecten neem je mee in je ontwerp of het nou om een antieke kast gaat of om een kunstwerk, over beide moet zorgvuldig nagedacht worden. Als de architectuur zo opdringerig is dat er geen ruimte meer is voor die kast of dat kunstwerk, dan is er iets goed misgegaan.”
Bij grote projecten is soms sprake van een eigen kunstcollectie en een kunstcommissie die werken aankoopt. EGM stelde bijvoorbeeld voor het Erasmus MC twaalf plekken voor waar verschillende typen kunstobjecten in de publieke gebieden van het ziekenhuis konden komen. Het werk ‘KIT’ van de Rotterdamse houtkunstenaar Ron van de Ende siert nu de hoofdingang. Hammer: “De ene ruimte kan meer prikkels hebben dan de andere. Als je overal kunstwerken plaatst, wordt het een kakafonie en hebben gebruikers nergens meer rust.”
Knalroze konijn
De geselecteerde kunstwerken leveren op verschillende manieren een bijdrage aan het ontwerp. Een kunstwerk op een cruciaal verkeerspunt helpt bijvoorbeeld bij de oriëntatie in het grote gebouw. “Een reusachtig, knalroze konijn werkt veel beter dan een saaie pijl! Op de plek waar wij in ons ontwerp ooit dat konijn tekenden in de centrale hal, staat nu een zeven meter hoog sereen meisjeshoofd: het kunstwerk Duna van Jaume Plensa. Om dit kunstwerk heen hebben we een bamboe zitplateau ontworpen waardoor het een bijzondere verblijfs- en ontmoetingsplek is.”
Jaume Plensa, Duna, 2014. Passage Erasmus MC, monumentale kunst dient onder meer als herkennings- en oriëntatiepunt, ©Rob van Esch
‘Behalve voor oriëntatie kan een kunstwerk ook zorgen voor afleiding, verwondering, troost en bezinning’
Behalve voor oriëntatie kan een kunstwerk ook zorgen voor afleiding en verwondering. Of op een rustige en meer verstilde plek voor troost en bezinning. Zo staat in het atrium Tuin tijdelijk een aantal beelden uit de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen van onder meer beeldhouwer Auguste Rodin en Charlotte van Pallandt. “Het is fantastisch dat deze geweldige kunstwerken op zo’n manier heel toegankelijk zijn. Kunst is voor iedereen en mag wat mij betreft van zijn voetstuk af. Kunst met een grote K gaat voor mij vooral over de impact van het kunstwerk, en niet zo zeer over status of kostbaarheid. Het zou geweldig zijn als musea vaker hun werken uitlenen voor tentoonstelling in publieke ruimtes.”
Tentoonstelling ‘Mensbeelden – Kracht & Kwetsbaarheid’ in het kader van Boijmans bij de Buren, met sculpturen van onder meer Maillol en Van Pallandt, Museum Boijmans van Beuningen. Atrium Tuin, Erasmus MC, ©EGM architecten
Tekst: Bureau Bax
Lees ook terug op onze site: Art is an investment that ultimately pays for itself.
Interesse in NOOK? Bestel hier een abonnement of een los nummer.