John Habraken (1928-2023), drager en mens

Het recente overlijden van Habraken op 21 oktober jl. vormt de aanleiding voor deze bijdrage, waarin Martin Pot zijn diepgaande waardering voor Habraken’s ideeën uitdrukt.

Het is een klein bescheiden boekje met slechts 131 pagina’s en een zilvergrijs omslag: ‘de dragers en de mensen’, voor het eerst uitgegeven in 1961 met de subtitel: ‘het einde van de massawoningbouw’. Sinds mijn studietijd staat het in de boekenkast en maakt daarmee al decennia deel uit van mijn gedachtegoed. Het is verleidelijk om het hier uitgebreid te bespreken, maar dat zou geen recht doen aan deze publicatie. Wat het boek en de auteur recht doet, is het lezen, herlezen en het toepassen van zijn tijdloze gedachtegoed, zeker nu er breed wordt gepleit voor transitie en systeemverandering, die ook volledig van toepassing zijn op het huisvestingsprobleem.

Nu Habraken (1928-2023) op respectabele leeftijd is overleden, wil ik toch enkele passages uit dit boek citeren om het belang en de actualiteit ervan nogmaals te benadrukken: ‘de massawoningbouw reduceert de woning tot een consumptieartikel en de bewoner tot een consument.’ Deze constatering lijkt me nog altijd volledig actueel: het proces en de definitie van huisvesting liggen in handen van derden, onze huizen zijn onderworpen aan marktmechanismen, en de bewoner, zowel nu als in de toekomst, is de laatste schakel in de keten die onze huizen ontwerpt en bouwt. We bouwen huizen, maar we faciliteren geen wonen.

Habraken scheidde de drager van de inbouw: ‘de drager is een constructie waarin zich een aantal woningen laat samenstellen, die ieder voor zich – onafhankelijk van de andere woningen erin – gebouwd, verbouwd of afgebroken kunnen worden.’ (p. 84) ‘Een drager wordt (…) gebouwd in het besef dat het onvoorspelbaar is wat ermee zal gebeuren.’ (p. 86) Habraken benoemt ook het nu ontstane misverstand met betrekking tot industrialisatie: ‘Het grote verschil met dit voorbeeld (i.e. industriële bouw van woningen, mp) is echter dat de variatie die nodig is in de woningbouw ons ertoe zal brengen om groepen elementen te fabriceren waaruit talloze woningen kunnen worden samengesteld.’

In 1965 hield Habraken een voordracht in Bergeyk bij de opening van het swb-congres ‘bouwen en wonen’: ‘Individu en industrialisatie in de drager-woningbouw’ (swb 1) en stelde: ‘Bouwen staat altijd in relatie tot de gemeenschap’ (p. 16) en ‘Huisvesting is het plaatsen van industrieel vervaardigde producten in een gebouwde omgeving.’ (p. 18), waarbij hij het proces en de blijvende rol benadrukte tussen producent en bewoner: ‘de bewoner zal het niet gemakkelijker krijgen, omdat hij tegelijkertijd een verantwoordelijkheid krijgt voor zijn eigen omgeving.’ (…) ‘een samenleving als de onze kan zich niet veroorloven deze verantwoordelijkheid aan de mensen te onthouden.  Niet omdat dat prettiger zou zijn voor de mensen, maar omdat deze verantwoordelijkheid de basis vormt van een waarachtige cultuur, om maar een groot woord te gebruiken’ (p. 20).

Als er iets van toepassing is op onze huidige samenleving en situatie met betrekking tot een participerende burger, dan zijn het deze laatste regels. Afgezien van een kleine groep die zelfstandig, al dan niet met behulp van een (interieur)architect, kan (ver)bouwen, is de gemiddelde bewoner afhankelijk van de media en leveranciers van zijn/haar interieur voor ondersteuning en advies. Habraken benadrukt ook het belang van luisteren naar de verlangens en behoeften van gebruikers en benoemt een vorm van contact/service; kortom, een langdurige relatie tussen bewoner en adviseur.

Bovenstaande regels werden zestig jaar geleden geschreven; zijn gedachtegoed is nu actueler dan ooit, maar slechts enkele bureaus houden zich hier actief mee bezig. Wat eens te meer noodzakelijk is, is een groter bewustzijn onder bewoners – dat wil zeggen, ons allemaal – zodat we een participerende rol kunnen spelen in het bepalen en vormgeven van onze omgeving. Een gemeenschap bouwen we samen.

Martin Pot, 27 oktober 2023

Martin Pot is onderzoeker, schrijver, interieurarchitect. Hij houdt zich bezig met de theoretische, filosofische en technologische aspecten omtrent de relatie tussen technologie en de gebouwde omgeving/architectuur.   

Meer info: www.habraken.com